مدیریت ریسک در کار در ارتفاع

در پروژه‌های صنعتی و ساختمانی، کار در ارتفاع یکی از چالش‌برانگیزترین و خطرناک‌ترین فعالیت‌ها محسوب می‌شود. هر ساله حوادث متعددی ناشی از سقوط از ارتفاع رخ می‌دهد که می‌تواند صدمات جانی جبران‌ناپذیر و خسارات مالی سنگینی به همراه داشته باشد. براساس آمارهای موجود، سقوط از ارتفاع مهم‌ترین علت مرگ‌ومیر ناشی از حوادث کار است. از این رو، مدیریت ریسک در کار در ارتفاع برای مدیران پروژه و پیمانکاران امری ضروری است تا ایمنی کارگران را تضمین کنند و از وقوع حوادث پیشگیری شود. شرکت اوج‌ نماکاران ایرانیان نیز به عنوان مجری حرفه‌ای کار در ارتفاع، همواره اصول ایمنی و مدیریت ریسک را سرلوحه‌ی فعالیت‌های خود قرار داده است.

اهمیت ایمنی و مدیریت ریسک در کار در ارتفاع

کار در ارتفاع طبق آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع، به هر فعالیتی گفته می‌شود که در ارتفاع بیش از ۱.۲ متر از سطح زمین انجام گیرد. این مفهوم شامل طیف وسیعی از کارهای صنعتی و ساختمانی (مانند نصب سازه‌ها، کار بر روی نما و تعمیرات مرتفع) می‌شود. خطرات ذاتی کار در ارتفاع بسیار بالا هستند و بدون برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند منجر به سقوط افراد یا اشیا، آسیب‌دیدگی شدید یا فوت شود. بنابراین، استقرار یک برنامه جامع مدیریت ریسک برای کار در ارتفاع، نه تنها از دیدگاه رعایت قوانین و مقررات ایمنی، بلکه برای حفظ جان کارکنان و موفقیت بلندمدت پروژه اهمیت حیاتی دارد.

شناسایی خطرات رایج در کار در ارتفاع

نخستین گام در مدیریت ریسک، شناسایی دقیق خطرات موجود در کار در ارتفاع است. مدیران پروژه و پیمانکاران باید همه شرایط و عوامل خطرزا را پیش‌بینی کنند. برخی از خطرات رایج کار در ارتفاع عبارت‌اند از:

• سقوط فرد از ارتفاع به دلیل لغزش، عدم تعادل یا نبود سیستم حفاظتی مناسب.
• سقوط ابزار، تجهیزات یا مصالح از ارتفاع و برخورد آنها با افراد یا دارایی‌های مستقر در پایین.
• خرابی یا نقص در تجهیزات ایمنی مانند پارگی طناب، باز شدن ناخواسته قلاب یا عمل نکردن صحیح کمربند ایمنی.
• شرایط محیطی نامناسب مانند باد شدید، باران، یخ‌زدگی، گرمای شدید یا سطح کار لغزنده که ریسک حادثه را افزایش می‌دهد.
• وجود خطوط برق فشارقوی در نزدیکی محل کار در ارتفاع که می‌تواند خطر برق‌گرفتگی را به همراه داشته باشد.

ارزیابی ریسک و برنامه‌ریزی ایمنی

پس از شناسایی خطرات، مرحله بعدی ارزیابی ریسک است. ارزیابی ریسک به معنای سنجش احتمال وقوع هر خطر و شدت پیامدهای ناشی از آن می‌باشد. مدیران پروژه باید برای هر خطر شناسایی‌شده این سوالات را بررسی کنند: احتمال وقوع این حادثه چقدر است و در صورت وقوع، میزان آسیب یا خسارت چگونه خواهد بود؟ با تحلیل این موارد، می‌توان ریسک‌ها را اولویت‌بندی کرد.

بر اساس نتایج ارزیابی، یک برنامه ایمنی و مدیریت ریسک برای کار در ارتفاع باید تدوین شود. این برنامه شامل تعیین روش کار ایمن، تجهیزات و تمهیدات حفاظتی مورد نیاز، ترکیب نیروی انسانی آموزش‌دیده و نحوه‌ی نظارت بر کار است. به عنوان مثال، برای یک پروژه نصب سازه در ارتفاع، برنامه ایمنی مشخص می‌کند که چه روشی برای دسترسی ایمن انتخاب شود (داربست، سیستم طناب یا بالابر)، چه تجهیزات و تمهیدات حفاظتی لازم است و چه تعداد نیروی آموزش‌دیده تحت نظارت چه کسی باید فعالیت کنند. همچنین جزئیاتی مانند اخذ مجوزهای لازم (در صورت نیاز) و هماهنگی‌های پیش از آغاز کار نیز در این برنامه لحاظ می‌شود.

روش‌های کنترل خطرات در کار در ارتفاع

پس از برنامه‌ریزی، نوبت به اجرای اقدامات کنترلی برای حذف یا کاهش خطرات می‌رسد. در علم HSE، سلسله‌مراتبی برای کنترل ریسک تعریف شده است که باید به ترتیب اولویت اعمال گردد:

• حذف خطر: اولین و موثرترین راه، حذف کامل کار در ارتفاع در صورت امکان است. به عبارتی اگر انجام آن فعالیت به شکل دیگری در محیطی کم‌خطرتر میسر باشد، باید از کار در ارتفاع اجتناب کرد.
• جایگزینی: در صورتی که حذف خطر مقدور نیست، باید به دنبال روش‌ها یا تجهیزات ایمن‌تری بود. برای مثال، به‌جای استفاده از نردبان معمولی که ریسک سقوط دارد، استفاده از بالابر سیار (مانند بالابر سبددار) یا داربست ایمن می‌تواند گزینه بهتری باشد. یا اگر یک روش سنتی ایمنی کافی ندارد، آن را با روش مدرن‌تری که خطر کمتری دارد جایگزین کنید.
• کنترل‌های مهندسی: اقداماتی فنی که خطر را در منبع کاهش می‌دهند. نصب محافظ‌های فیزیکی نظیر نرده‌های لبه‌سازی، تورهای ایمنی در زیر محل کار، طراحی و تعبیه نقاط مهار مطمئن برای متصل کردن طناب‌ها یا نصب سیستم‌های متوقف‌کننده سقوط از جمله این کنترل‌ها هستند.
• کنترل‌های اداری: تدوین دستورالعمل‌های ایمنی، برگزاری آموزش‌های دوره‌ای، نظارت مستمر توسط ناظر ایمنی یا سرپرست کار در ارتفاع، صدور مجوز کار در ارتفاع قبل از شروع عملیات، زمان‌بندی مناسب (مثلاً پرهیز از کار در باد شدید یا تاریکی) و ایجاد فرهنگ «اول ایمنی» در میان کارکنان از جمله کنترل‌های اداری مؤثر محسوب می‌شوند که احتمال وقوع حادثه را کاهش می‌دهند.
• تجهیزات حفاظت فردی (PPE): آخرین لایه حفاظتی، استفاده از وسایل حفاظت فردی است. هرچند PPE به تنهایی ایمنی کامل را تضمین نمی‌کند، اما به‌عنوان مکمل سایر کنترل‌ها ضروری است. برای کار در ارتفاع استفاده از کمربند حمایل‌بند کامل بدن (هارنس) استاندارد، طناب‌های ایمنی محکم با سیستم دو طناب مجزا (یکی طناب کار و دیگری طناب پشتیبان)، لنیارد شوک‌گیر، کارابین‌های قفل‌شونده، کلاه ایمنی مجهز به چانه‌بند و کفش ایمنی ضدلغزش از جمله تجهیزات حفاظت فردی اصلی هستند. تمامی این تجهیزات باید دارای استاندارد معتبر بوده و به‌طور منظم بازبینی و قبل از هر بار استفاده چک شوند.

نکته مهم این است که مجموعه‌ای از اقدامات کنترلی فوق باید به صورت ترکیبی به کار گرفته شوند تا بالاترین سطح ایمنی حاصل شود. برای مثال، حتی زمانی که از سیستم دسترسی با طناب استفاده می‌شود (که ماهیتاً شامل دو طناب مجزا برای حفاظت است)، باز هم رعایت کنترل‌های اداری (آموزش، نظارت، طرح اضطراری) و استفاده از تجهیزات حفاظتی مناسب الزامی است.

سیستم دسترسی با طناب صنعتی و مزایای ایمنی آن

یکی از روش‌های مدرن و کارآمد برای انجام کار در ارتفاع، استفاده از سیستم دسترسی با طناب صنعتی (روش راپل) است که در شرکت‌هایی نظیر اوج‌ نماکاران ایرانیان نیز به کار گرفته می‌شود. در این روش، نیروی کار مجرب با استفاده از دو طناب ایمن (یکی به عنوان طناب کار و دیگری به عنوان طناب پشتیبان) و تجهیزات ویژه، بدون نیاز به داربست یا بالابر به محل کار در ارتفاع دسترسی پیدا می‌کند. هر دو طناب به هارنس کامل بدن فرد متصل شده و به نقاط مهار مطمئن وصل می‌شوند تا در صورت هرگونه لغزش یا مشکل، طناب دوم جلوی سقوط را بگیرد.

دسترسی با طناب مزایای متعددی دارد؛ از جمله انعطاف‌پذیری بالا در رسیدن به نقاط دشوار، سرعت اجرای بیشتر نسبت به نصب داربست و معمولاً هزینه‌ی کمتر. از دید ایمنی نیز، این روش در صورت اجرای صحیح بسیار مطمئن است زیرا توسط نیروهای آموزش‌دیده و مطابق استانداردهای سخت‌گیرانه انجام می‌شود. تکنسین‌های این حوزه دوره‌های تخصصی کار در ارتفاع را گذرانده و گواهینامه‌های معتبر ایمنی دریافت می‌کنند. همچنین حضور حداقل دو نفر نیروی ماهر در هر تیم عملیاتی الزامی است تا در شرایط اضطراری عملیات نجات را فوراً انجام دهند. چنین تدابیری باعث شده است که ریسک حوادث حین کار به حداقل ممکن کاهش یابد.

آموزش، نظارت و آمادگی برای شرایط اضطراری

عامل انسانی در بسیاری از حوادث کار در ارتفاع نقش کلیدی دارد. از این رو، آموزش و نظارت دو رکن مکمل در مدیریت ریسک هستند. تمامی افرادی که در ارتفاع کار می‌کنند باید آموزش‌های ایمنی کار در ارتفاع را به صورت تئوری و عملی فراگرفته باشند. این آموزش‌ها باید شامل شناخت کامل خطرات، استفاده صحیح از تجهیزات، روش‌های ایمن انجام کار (برای مثال، نحوه صحیح صعود و فرود با طناب یا کار روی داربست) و نیز شیوه واکنش در شرایط اضطراری باشد. صدور گواهینامه‌های معتبر برای کارگران پس از گذراندن دوره‌های آموزشی، اطمینان از صلاحیت آنها را ممکن می‌سازد.

در کنار آموزش، نظارت مستمر یک سرپرست یا ناظر ایمنی بر کار در ارتفاع ضروری است. این ناظر باید فردی ذی‌صلاح (واجد دانش و تجربه کافی در کار در ارتفاع) باشد که بر اجرای صحیح دستورالعمل‌ها نظارت کرده و در صورت مشاهده هرگونه خطر یا انحراف از اصول ایمنی، بلافاصله مداخله کند. نقش مدیران پروژه و پیمانکاران در این زمینه بسیار پررنگ است؛ آنها باید اطمینان یابند که اعضای تیمشان آموزش کافی دیده‌اند و فرهنگ ایمنی در محیط کار نهادینه شده است.

برای مثال، در کار با طناب صنعتی باید تجهیزات ویژه نجات (مانند طناب نجات و قرقره) در محل حاضر باشد تا اگر کارگری معلق ماند یا بی‌هوش شد، در کوتاه‌ترین زمان به پایین منتقل شود. همچنین برقراری ارتباط بی‌سیم میان کارکنان در ارتفاع و تیم ایمنی روی زمین برای اطلاع‌رسانی و درخواست کمک احتمالی ضروری است. وجود جعبه کمک‌های اولیه در محل کار و آموزش کمک‌های اولیه به کارکنان نیز از الزامات آمادگی اضطراری به‌شمار می‌رود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

کار در ارتفاع ذاتاً با خطر همراه است، اما با مدیریت ریسک صحیح می‌توان این خطرات را به شکل چشم‌گیری کاهش داد. مدیران پروژه‌ها و پیمانکاران در سراسر کشور باید ایمنی را یک سرمایه‌گذاری بدانند نه هزینه؛ چرا که پیشگیری از حوادث بسیار کم‌هزینه‌تر و انسانی‌تر از واکنش به آنهاست. از شناسایی و ارزیابی اولیه‌ی خطرات گرفته تا اجرای دقیق اقدامات کنترلی و آموزش و نظارت مداوم، همه‌ی این گام‌ها نقش حیاتی در ایجاد یک محیط کار ایمن در ارتفاع دارند.

شرکت اوج‌ نماکاران ایرانیان به عنوان یکی از پیشگامان صنعت کار در ارتفاع در ایران، همواره تمامی اصول ذکرشده را در پروژه‌های خود به کار می‌بندد. این شرکت با برنامه‌ریزی دقیق، بهره‌گیری از روش‌های نوین ایمنی، استفاده از نیروهای متخصص و نظارت مستمر، توانسته است پروژه‌های کار در ارتفاع را بدون حادثه و با حداکثر بازدهی به انجام برساند. با اجرای چنین راهکارهایی و پایبندی به فرهنگ ایمنی، مدیران و پیمانکاران می‌توانند از سلامت نیروی کار خود حفاظت کرده و موفقیت پروژه‌هایشان را تضمین نمایند.