آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع
الزامات ایمنی در ایران و استانداردهای بین‌المللی
۲۶ شهریور ۱۴۰۴
زمان مطالعه: 10 دقیقه
آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع: راهنمای جامع برای مدیران پروژه و پیمانکاران
ایمنی کار در ارتفاع یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در پروژه‌های ساختمانی و صنعتی است. هر ساله حوادث زیادی ناشی از سقوط از ارتفاع رخ می‌دهد که می‌تواند خسارات جانی و مالی جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. به همین دلیل، رعایت اصول ایمنی کار در ارتفاع برای تمامی کارفرمایان، مدیران پروژه و پیمانکاران در ایران الزامی است. در ایران یک آیین‌نامه رسمی با عنوان «آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع» (مصوب ۱۳۸۹) وجود دارد که چارچوب الزامات قانونی را در این زمینه تعیین می‌کند. در این مقاله که به طور ویژه برای وب‌سایت اوج نماکاران ایرانیان تهیه شده است، به مهم‌ترین نکات این آیین‌نامه و استانداردهای مرتبط می‌پردازیم تا شما را در حفظ ایمنی کارگران و پیشگیری از حوادث یاری دهیم.
تعریف کار در ارتفاع و دامنه آیین‌نامه
نخست لازم است بدانیم که طبق آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع، هر فعالیتی که در ارتفاع بیش از (1 / 2) متر نسبت به سطح مبنا انجام شود، کار در ارتفاع محسوب می‌گردد. سطح مبنا نیز اولین سطح محکم و ایمن زیر محل کار در ارتفاع است. بنابراین اکثر کارهای ساختمانی نظیر کار روی داربست، بام ساختمان‌ها، سازه‌های مرتفع یا حتی استفاده از نردبان‌های بلند را شامل می‌شود. تمامی کارفرمایان و پیمانکارانی که کارگرانشان در چنین ارتفاع‌هایی مشغول به کار هستند، مشمول مقررات این آیین‌نامه بوده و موظف به اجرای مفاد آن می‌باشند. هدف اصلی این قوانین، ایجاد محیط کار ایمن، حفاظت از جان کارکنان و پیشگیری از سقوط و حوادث ناشی از کار در ارتفاع است.
وظایف کارفرما در ایمنی کار در ارتفاع
کارفرمایان نقش بسیار مهمی در تضمین ایمنی کار در ارتفاع دارند. آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع به‌روشنی وظایف و تکالیفی را برای کارفرما تعیین کرده است تا خطرات به حداقل برسند. مهم‌ترین وظایف کارفرما در این زمینه عبارت‌اند از:
- شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک: پیش از آغاز کار، کارفرما باید تمامی مخاطرات بالقوه مربوط به کار در ارتفاع را شناسایی کرده و اقدامات لازم برای ایمن‌سازی محیط کار را انجام دهد. این شامل بررسی محل کار، شناسایی لبه‌های پرخطر، نقاط سقوط احتمالی و سایر عوامل خطرزاست.
- استفاده از سیستم‌های ایمنی مناسب: کارفرما موظف است تمهیدات لازم را برای جلوگیری از سقوط افراد به کار گیرد. به عنوان مثال نصب تجهیزات جمعی مانند نرده‌های حفاظتی در لبه‌ها (سیستم‌های محدودکننده) یا فراهم کردن تجهیزات فردی مانند تور ایمنی یا سیستم‌های جلوگیری از سقوط (سیستم‌های متوقف‌کننده) باید مد نظر قرار گیرد.
- تأمین تجهیزات حفاظت فردی استاندارد: تهیه وسایل و تجهیزات ایمنی استاندارد و متناسب با نوع کار در ارتفاع از وظایف اصلی کارفرماست. تجهیزات باید دارای تأییدیه‌های فنی بوده و در محل مناسبی در دسترس کارگران قرار داده شوند. کارفرما باید اطمینان حاصل کند که تمامی کارگران از وسایل حفاظت فردی لازم نظیر کلاه ایمنی، کفش کار، دستکش، و به‌ویژه کمربند حمایل‌بند کامل بدن (هارنس) و لنیارد برخوردارند.
- آموزش و صلاحیت پرسنل: اطمینان از این که تنها افراد آموزش‌دیده و دارای گواهینامه معتبر مشغول کار در ارتفاع می‌شوند، بر عهده کارفرماست. طبق آیین‌نامه، «عامل کار در ارتفاع» باید آموزش‌های تخصصی را گذرانده و گواهینامه معتبر از مراکز ذی‌صلاح (مانند سازمان فنی و حرفه‌ای یا مراکز بین‌المللی معتبر) دریافت کرده باشد. همچنین نظارت یک شخص ذی‌صلاح بر کار در ارتفاع (فردی دارای دانش و مهارت کافی در این حوزه) الزامی است.
- توقف کار در شرایط غیرایمن: کارفرما باید از فعالیت کار در ارتفاع در شرایط ناامن جلوگیری کند. برای مثال، در شرایط نامساعد جوی (باد شدید، باران و یخبندان) که خطر سقوط افزایش می‌یابد، یا در صورتی که سازه‌ها و تجهیزات معیوب یا ناقص هستند و نیز زمانی که روش‌های ایمنی به درستی اجرا نشده‌اند، باید فوراً کار را متوقف نماید تا ایمنی تأمین شود.
- طرح امداد و نجات: از دیگر وظایف کارفرما پیش‌بینی تمهیدات امدادی است. وجود یک برنامه اضطراری برای نجات فرد سقوط‌کرده یا آویزان‌شده از هارنس می‌تواند از عواقب شدیدتر جلوگیری کند. کارفرما باید امکانات ارتباطی مناسب جهت تماس با فرد در ارتفاع و تیم امداد را فراهم کرده و در صورت نیاز، تیم امداد و نجات آماده به خدمت داشته باشد (برای مثال استفاده از جلیقه نجات در کار بر روی آب‌ها یا حضور افراد آموزش‌دیده برای عملیات نجات در کار با طناب).
ممنوعیت کمربند ایمنی کمری و لزوم استفاده از هارنس
یکی از موارد بسیار مهم در آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع، ممنوعیت استفاده از کمربند ایمنی کمری (Safety Belt) برای حفاظت در برابر سقوط است. در گذشته استفاده از کمربندهای ایمنی که فقط دور کمر بسته می‌شد رواج داشت، اما امروزه مشخص شده است که این وسایل در هنگام سقوط از ارتفاع نمی‌توانند حفاظت کافی ارائه دهند و حتی ممکن است به ستون فقرات و اندام‌های داخلی آسیب‌های جدی وارد کنند. بر همین اساس، آیین‌نامه تصریح می‌کند که به جای کمربند کمری باید از حمایل‌بند کامل بدن (هارنس) استفاده شود.
هارنس یا کمربند حمایل‌بند کامل بدن، وسیله‌ای است که بالاتنه و پایین‌تنه فرد (دور شانه‌ها و ران‌ها) را در بر می‌گیرد و با تسمه‌ها و قلاب‌های مخصوص، فرد را به سیستم‌های ایمنی مانند طناب نجات، شوک‌گیر و لنیارد متصل می‌کند. در صورت بروز سقوط، هارنس وزن بدن را به صورت متوازن پخش کرده و با کمک لنیارد و شوک‌گیر، شدت ضربه را کاهش می‌دهد. در مقابل، کمربند ایمنی کمری تمام فشار سقوط را به کمر وارد می‌کند که بسیار خطرناک است. به همین دلیل در استانداردهای بین‌المللی نیز سال‌هاست که استفاده از کمربند ایمنی کمری برای جلوگیری از سقوط ممنوع شده است. برای مثال، استاندارد OSHA (اداره ایمنی و بهداشت شغلی ایالات متحده) از اواخر دهه ۹۰ میلادی استفاده از کمربند کمری را به عنوان جزئی از سیستم جلوگیری از سقوط منع کرده و تأکید دارد که تنها هارنس کامل بدن باید مورد استفاده قرار گیرد.
کارفرمایان باید اطمینان یابند که تمامی کارکنانی که در ارتفاع کار می‌کنند به هارنس مناسب و با سایز تنظیم‌شده مجهز هستند و نحوه صحیح استفاده از آن را آموزش دیده‌اند. همچنین تجهیزات وابسته به هارنس نظیر لنیارد دوبل (مجهز به قلاب خودقفل‌شونده) و شوک‌گیر باید در مجموعه تجهیزات هر فرد وجود داشته باشد. این تجهیزات باید استاندارد و تاییدشده باشند تا در صورت وقوع سقوط، کارگر را معلق نگه داشته و از برخورد او با سطوح پایین‌تر جلوگیری کنند.
ایمنی کار با طناب و استاندارد IRATA
یکی از روش‌های رایج انجام کار در ارتفاع، به‌ویژه در پروژه‌های مرتبط با نما و سازه‌های بلند، روش دسترسی با طناب (rope access) است. در این روش، کارگر با استفاده از طناب‌های مخصوص و تجهیزات مرتبط، بدون نیاز به داربست به محل کار در ارتفاع دسترسی پیدا می‌کند. کار با طناب چابکی و سرعت را افزایش می‌دهد اما مستلزم رعایت استانداردهای ایمنی بسیار دقیق است. طبق آیین‌نامه، سیستم دسترسی با طناب باید شامل دو طناب مجزا باشد: یک طناب اصلی برای حمایت و جابه‌جایی (طناب کار) و یک طناب پشتیبان به عنوان طناب ایمنی ثانویه. کارگر با استفاده از هارنس مخصوص کار در ارتفاع به هر دو طناب متصل می‌شود تا اگر یکی از طناب‌ها به هر دلیلی دچار مشکل شد، طناب دوم جان او را حفاظت کند.
استاندارد بین‌المللی IRATA (انجمن بین‌المللی دسترسی با طناب) به عنوان مرجع جهانی در زمینه کار با طناب شناخته می‌شود. دستورالعمل‌های IRATA تأکید بر آموزش تخصصی پرسنل، استفاده از تجهیزات دو طنابه، انجام بازرسی‌های مداوم تجهیزات و اجرای روش‌های کاری ایمن دارد. شرکت‌ها و پیمانکارانی که بر اساس استاندارد IRATA عمل می‌کنند، باید کارکنان خود را در دوره‌های آموزشی سه‌سطحی IRATA آموزش دهند و برای هر پروژه یک ارزیابی ریسک و طرح نجات مدون داشته باشند. در اوج نماکاران ایرانیان نیز تمامی تکنسین‌های کار در ارتفاع با طناب، آموزش‌های لازم را دیده و بر اساس استانداردهای ملی و بین‌المللی (از جمله IRATA) فعالیت می‌کنند تا بالاترین سطح ایمنی تضمین شود.
علاوه بر رعایت استاندارد طناب‌ها و تجهیزات (مانند طناب‌های استاتیک یا دینامیک با قطر و مقاومت کافی، کارابین‌های قفل‌شونده، صندلی کار با طناب و غیره)، بازرسی روزانه طناب‌ها و ابزار پیش از شروع هر بار کار ضروری است. هر گونه فرسودگی، ساییدگی یا نقص در طناب‌ها، کارابین‌ها، یومار‌ها و سایر ابزار باید جدی گرفته شود و تجهیز معیوب فوراً از رده خارج یا تعویض گردد. گزارش هر مشکل به کارفرما و ثبت آن می‌تواند از بروز حادثه جلوگیری کند.
الزامات ایمنی کار روی سقف‌ها
سقوط از لبه بام ساختمان‌ها یکی از شایع‌ترین خطرات در کار در ارتفاع است. به همین جهت، هنگام کار روی سقف‌ها (چه سقف‌های مسطح و چه شیبدار) رعایت تدابیر حفاظتی ویژه الزامی است. بر اساس آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع، تمامی لبه‌های آزاد سقف که امکان سقوط از آنها وجود دارد باید به وسیله حفاظ‌های محکم و استاندارد (مانند نرده‌های محافظ) ایمن‌سازی شوند. این حفاظ‌ها باید ارتفاع کافی (معمولاً حدود یک متر) داشته و مقاوم باشند تا جلوی سقوط افراد یا لغزش آنها به بیرون از بام را بگیرند. همچنین وجود تخته پاخور (تخته لبه) در پایین حفاظ توصیه می‌شود تا ابزار یا مصالح از روی بام به پایین سقوط نکند.
در مواردی که نصب نرده حفاظتی روی لبه بام امکان‌پذیر یا عملی نباشد، حتماً باید از سیستم‌های حفاظت فردی استفاده شود. این شامل مهار کردن افراد توسط هارنس و طناب نجات متصل به نقاط مهار ایمن روی سازه بام است. نقاط مهار (Anchor Points) باید استحکام کافی برای تحمل نیروی سقوط را داشته باشند. کارگران باید پیش از نزدیک شدن به لبه‌های خطرناک، طناب خود را به این نقاط مهار وصل کرده باشند. استفاده از خطوط حیات (Lifeline) افقی نیز یک راهکار متداول برای ایمن‌سازی حرکت روی بام است؛ بدین صورت که یک کابل یا طناب افقی محکم در امتداد بام نصب می‌شود و افراد هارنس خود را به آن متصل می‌کنند تا در تمام طول حرکت در لبه بام حفاظت شوند.
نکته مهم دیگر، احتیاط در حرکت روی سقف‌های شیبدار یا سطوح سست است. کار روی سقف‌های شیبدار نیازمند کفش‌های مناسب ضدلغزش و استفاده از کمربند ایمنی متصل به طناب حمایت است تا در صورت لغزش، فرد معلق بماند. اگر سقف دارای شکنندگی یا سستی (مثلاً سقف‌های شیروانی قدیمی یا سقف‌های نورگیر شیشه‌ای) باشد، باید تخته‌هایی برای توزیع وزن یا سایر تمهیدات در نظر گرفته شود تا از شکستن سقف و سقوط فرد جلوگیری گردد. همچنین هرگز نباید کارگران بدون تجهیزات ایمنی برای برداشتن نخاله یا برف‌روبی و نظافت به سطح بام فرستاده شوند؛ این کارها نیز مستلزم رعایت همان استانداردهای ایمنی است.
به طور کلی، قبل از شروع هر کاری روی سقف، شرایط آب‌وهوا باید بررسی شود. باد شدید می‌تواند تعادل افراد را بر هم بزند یا ورق‌های سبک را جابجا کند؛ بارندگی و یخ‌زدگی نیز باعث لغزش می‌شود. کارفرما وظیفه دارد در صورت نامساعد بودن وضعیت جوی، کار روی سقف را تا بهبود شرایط متوقف نماید. با رعایت این الزامات، خطرات کار روی سقف به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.
سخن پایانی
ایمنی کار در ارتفاع یک مسئولیت همگانی است که در نهایت از سوی مدیریت پروژه و کارفرما هدایت می‌شود. با اجرای کامل آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع مصوب وزارت کار و بهره‌گیری از استانداردهای بین‌المللی مانند OSHA و IRATA، می‌توان از وقوع بسیاری از حوادث دلخراش جلوگیری کرد. رعایت مواردی همچون تجهیز کارگران به هارنس و لنیارد، حفاظت لبه‌های بام و سکوی کار، استفاده از سیستم‌های دوطنابه در روش‌های راپل، نظارت مستمر بر شرایط داربست‌ها و آموزش مداوم کارکنان، همگی سرمایه‌گذاری‌هایی ارزشمند برای حفظ جان انسان‌ها و اعتبار حرفه‌ای شرکت‌ها هستند.
در اوج نماکاران ایرانیان، ما بر این باوریم که هیچ کاری آنقدر اضطراری یا مهم نیست که نتوان آن را با ایمنی کامل انجام داد. امیدواریم نکات مطرح‌شده در این مقاله به شما در ارتقای فرهنگ ایمنی کار در ارتفاع یاری رساند و محیط کاری امن‌تری برای خود و کارکنانتان فراهم کنید.